1954’te
demir mobilya işi yapmak üzere Arçelik’i kurdu. İsrail’li Amcor firmasıyla
anlaşma yaparak onlardan kompresör alıp buzdolabı üretmeye başladı. Buzdolabı işi
geliştikçe, Arçelik demir mobilya işinden çekildi ve yavaş yavaş elektrikli ev
aletleri endüstrisine geçti. Üstüne üstlük, General Electric’le yaptığı
anlaşma çerçevesinde, ürettiği Arçelik buzdolapları General Electric markasıyla
yakın doğu ülkelerine ihraç edilmeye başlandı. Artık, sanayi yatırımları birbirini
izliyordu. Daha sonra, Bozkurt Mensucat, Demirdöküm, Türkay, Aygaz, Gazal, Türk Elektrik Endüstrisi, Siemens ile kablo fabrikaları
kuruldu ve FIAT lisansıyla traktör üretimine geçildi.
1956 başlarında, Ford’un 34
yakın doğu ülkesi acentaları arasında açtığı yarışmayı, Ankara Acentası
olarak Koç kazandı. Amerika’ya davet edildi. Bu yolculuğa Bernar Nahum ve Kenan İnal
ile birlikte çıktı. Bernar Nahum’la birlikte geliştirdikleri plan, Türkiye’de
otomobil endüstrisinin kurulması, bunun için de önce montaj endüstrisinin
başlamasıydı. Bir otomobil montaj fabrikası kuracaklardı. Bunun için Başbakan Adnan
Menderes’ten Ford Başkanı Henry Ford II’ye böyle bir yatırıma hükümetin destek
vereceğini belirten bir mektup aldı. 9 Kasım 1956’da Ford’la biraraya geldiler.
Ardından birlikte yemek yediler. Ama, Ford, daha önceki olumsuz tecrübelerinden
dolayı, Türkiye’de bir ortak yatırıma girme yanlısı değildi. Ancak, böyle bir
işi kredi vererek desteklemeye taraftardı.
Vehbi Koç Türkiye’ye döndü,
sanayi yatırımları birbirini izlerken, otomobil işini kovalıyordu. Ama, Ford’un
şartları güç geldiğinden onlardan kredi almadı. Krediyi hükümetten istedi. Kendi
başına bu işi başaracağına söz verdi. Yeni fabrikanın adı Otosan olacaktı. Arsa alındı,
makinalar sipariş edildi. Fabrikaya otomobil acentaları da ortak edildi. 2 Ağustos 1960
günü fabrika işletmeye açıldı.
Bir kaç yıl sonra, yerli bir
otomobil üretmek için çalışmalar başladı. Bir akşam Ankara’da Otokoç
Şirketi’nde olan Bernar Nahum ve Rahmi Koç’un dikkatini, yedek parça almak üzere
gelen bir bayiinin pikabı çekti. Araba, saç olmayan bir maddeden, fiberglass-cam
elyafından yapılmıştı. Kısa bir araştırmadan sonra, fiberglass için İngiliz
Reliant, teknik aksam olarak da Ford ile yerli otomobil üretimi için anlaşma yapıldı.
Çalışmalara başlandı.
İşleri artık çok büyümüştü.
Türkiye’nin dünya ölçüsünde tanınmış, başarılı olmuş bir işadamıydı.
Ancak, kurumsallaşmayı başaramamıştı. En büyük endişesi, müesseselerinin
kendisinden sonra devam ettirilememesiydi. Topluluğun devamını sağlamak, daha
randımanlı bir organizasyona ulaşmak, müşterek hizmet ve masraflardan tasarruf etmek,
iş arkadaşlarını bünyesine katarak sosyal adalet ilkelerini hayata geçirmek ve
Topluluğun serbest kalacak varlığını ülke yararına olacak yeni teşebbüslere daha
kuvvetle yöneltmek istiyordu.
Şirketler daha fazla büyümeden
temellerini sağlamlaştırmak, şirketlerin birbiriyle bağlantısını güçlendirmek,
modern yönetim prensipleriyle yönetilmelerini ve en önemlisi sürekliliklerini
sağlamak istiyordu.
Bazı ülkelerde çok büyük, çok
köklü firmaların, kurucularının ölümünden sonra parçalanıp, silinip gitmeleri
onu çok üzüyordu. Çocuklarına güveni vardı. Onların devralacakları müesseseleri
zedelemeden yürüteceklerinden ve kendilerinden sonrakilere devredeceklerinden kuşkusu
yoktu. Ama daha sonraki kuşaklar için şimdiden aynı ümit ve güveni besleyemiyordu.
Çözüm kurumsallaşmaydı.
Amerikalı bir danışmanlık firmasıyla anlaştı. Uzmanlar geldi, topluluğu inceledi
ve bir rapor hazırladı.
Şirketlerin Koç Ailesi elindeki
hisselerinin kurulacak bir Holding’e devredilmesiyle, şirketleri bu Holding’e ortak
etmek, bütün iş arkadaşlarına Holding’den pay ayırmak, bu suretle Holding’e
gerçek ve halka açık bir anonim şirket vasfını kazandırmak en doğru çözüm
olarak ortaya çıkmıştı. Ailenin Holding’deki çoğunluk hissesini yönetimde
dengelemek için, kurulacak bir Vakfa da Holding’den hisse vermek ve bu hisseye
yönetimde daha kuvvetli bir mevkii ayırmak da devamlılığı destekleyecekti.
Ancak Holding kurmanın önünde
yasal engeller vardı. 1961 yılı başlarında Kurumlar Vergisi Yasası’nda yapılan
değişiklikle bu sorun ortadan kalktı. Ve Holding projesini, yakın dostu Hulki Alisbah
hazırladı ve danışman firmanın değerlendirmeleri doğrultusunda son şeklini verdi. |